(चक्र बहादुर कार्की)
वार्षिक अरबौँको हाइब्रीड बीउ आयातको यही अवस्था रहिरहेमा नेपालले भोकमरीको कहालीलाग्दो संकट झेल्नुपर्ने अवस्था आउनसक्छ । यस तथ्यलाई मध्यनजर गर्दै संकटमा रहेको रैथाने (स्थानीय) बाली प्रवर्द्धनमा तीनै तहका सरकारले आवश्यक तत्परता देखाउन जरुरी छ । असार पन्ध्रमा दलबल सहित रोपाइँको फोटो खिचाएर मात्रै कृषि प्रवर्द्धन हुन सक्दैन ।
रैथाने (स्थानीय) बालीहरू स्थानीय वातावरण र परम्परागत कृषि प्रणालीसँग जोडिएका र त्यही हावापानी र जैविकतामा अनुकूलित भएका हुन्छन्, जसले खाद्य सुरक्षा, पोषण र जैविक विविधताको संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। तर आज नेपालमा रैथाने जातका खाद्य बस्तुहरू जस्तै: धान, कोदो, फापर लगायत तेलहन, दलहन र तरकारी जातहरू लोप हुँदै गइरहेका छन् । यही अवस्था रही रहेमा अबको कुनै पनि समय नेपालले बीउ अभावका कारण आफ्ना उर्वर भूमि बाझै छोड्नु पर्ने अवस्था धेरै टाढाको विषय नहुन सक्छ । यस तथ्यलाई मध्यनजर गर्दै नेपालका रैथाने बाली र यसको अवस्थाका बारेमा सङ्क्षिप्त रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ:
रैथाने बालीहरूको उत्पादन र क्षेत्रफल:
फापर (Buckwheat): उच्च पहाडी क्षेत्रको प्रमुख खाद्यान्न बालीको रूपमा फापरको खेती गरिन्छ। कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयको २०१८ को तथ्याङ्क अनुसार, नेपालमा १०,२९६ हेक्टरमा फापर खेती गरिन्छ, जसबाट प्रति हेक्टर १,११४ केजीको औसत उत्पादन हुन्छ।
कोदो (Millet): कोदो नेपालको रैथाने बाली भएतापनि यसको उत्पादनमा कमी आएको छ। २०७८ को कृषि गणनाअनुसार, नेपालमा कुल २२ लाख १८ हजार हेक्टर जमिनमा खेती हुन्छ, जसमा ७.७ प्रतिशत हिस्सामा कोदो खेती गरिन्छ। पहाडी जिल्लामा ९५ प्रतिशत भू–भागमा कोदो खेती हुने गरेको कृषि मन्त्रालयले जनाएको छ। तथापि, स्वदेशी उत्पादनले माग पूरा गर्न नसक्दा, आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा मात्रै १ करोड ५२ लाख ९२ हजार किलो अर्थात् ७५ करोड ४१ लाख रुपैयाँको कोदो आयात गरिएको थियो ।
रैथाने बालीहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धन:
नेपाल सरकारको कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालयले २०७५/०७६ देखि रैथाने बाली प्रवर्द्धन तथा संरक्षण कार्यक्रम स्वीकृत गरेको छ। यस कार्यक्रमलाई व्यवस्थित रूपमा सञ्चालन गर्न "रैथाने बाली प्रवर्द्धन तथा संरक्षण कार्यक्रम कार्यान्वयन कार्यविधि २०७५" तयार गरिएको छ। यस कार्यविधिले रैथाने बालीहरूको संरक्षण, उत्पादन वृद्धि, र उपयोगितामा जोड दिएको छ।
रैथाने (स्थानीय) बालीहरूको महत्त्व:
रैथाने बालीहरू स्थानीय वातावरणसँग अनुकूलित भएकाले प्रायः न्यून लगानीमा पनि उत्पादन गर्न सकिन्छ। यी बालीहरूले पोषणयुक्त आहार प्रदान गर्नुका साथै, जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई सहन सक्ने क्षमता राख्छन्। साथै, स्थानीय समुदायको सांस्कृतिक पहिचान र परम्परागत ज्ञानको संरक्षणमा पनि रैथाने बालीहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।
नेपालमा रैथाने बालीहरूको उत्पादन, संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि सरकारी तथा गैर-सरकारी तहमा विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा रहे पनि उत्पादनमा आएको कमी र आयातमा भएको वृद्धिले रैथाने बालीहरूको संरक्षण र उत्पादन वृद्धि गर्न थप प्रयास आवश्यक रहेको सङ्केत गर्दछ।
नेपालमा रैथाने बालीहरूको उत्पादनमा कमी आएको छ, र यसले खाद्य सुरक्षा, पोषण, र जैविक विविधतामा असर पुर्याइरहेको छ।
रैथाने बालीहरूको उत्पादनको अवस्था:
धान: नेपालमा धान खेती हुने क्षेत्रफलको करिब १५% भागमा मात्र रैथाने जातका धानबाली बाँकी रहेको अनुमान छ; बाँकी क्षेत्रमा उन्नत र वर्णसंकर जातका धान लगाइन्छ।
अन्य बालीहरू: कोदो, फापर, जौ, लट्टे, चिनो, कागुनो, उवा जस्ता रैथाने बालीहरूको उत्पादनमा पनि कमी आएको छ। उत्पादन कम दिने भएकाले किसानहरूले यी बालीहरूको खेती गर्न छोडेका छन्, जसले गर्दा यस्ता बालीहरू हराउन थालेका छन्।
क्षेत्रगत अवस्था:
पहाडी र हिमाली क्षेत्रहरू: यी क्षेत्रमा रैथाने बालीहरूको खेती परम्परागत रूपमा हुँदै आए पनि, उत्पादनमा आएको कमी र उन्नत जातका बालीहरूको प्रचलनले गर्दा रैथाने बालीहरूको खेती घट्दो क्रममा छ। तराई क्षेत्र: तराईमा उन्नत जातका बालीहरूको खेती बढी प्रचलित भएकाले रैथाने बालीहरूको उत्पादन न्यून छ।
रैथाने बालीहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धन:
रैथाने बालीहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि सरकारी तथा गैर-सरकारी तहमा विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा छन्। तथापि, उत्पादनमा आएको कमी र आयातमा भएको वृद्धिले रैथाने बालीहरूको संरक्षण र उत्पादन वृद्धि गर्न थप प्रयास आवश्यक रहेको सङ्केत गर्दछ।
नेपालमा रैथाने बालीहरूको उत्पादनमा कमी आएको छ, र यसले खाद्य सुरक्षा, पोषण, र जैविक विविधतामा असर पुर्याइरहेको छ। रैथाने बालीहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि थप प्रयास आवश्यक छ।
रैथाने बालीहरूको दिगो प्रवर्द्धनका लागि निम्न उपायहरू प्रभावकारी हुन सक्छन्:
१. सरकारी नीति तथा कार्यक्रमहरू
सरकारी योजना: रैथाने बालीहरूको उत्पादन र उपभोगलाई प्राथमिकतामा राख्ने सरकारी नीतिहरू आवश्यक छन्। सरकारी अनुदान: किसानलाई आवश्यक बीउ, मल, र अन्य कृषि सामग्रीमा अनुदान प्रदान गर्नु। किसान बाली बीमा: रैथाने बालीका लागि विशेषत किसान बाली बीमा कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु पर्दछ ।
२. कृषकहरूलाई सशक्तीकरण
तालिम र ज्ञान हस्तान्तरण: किसानहरूलाई रैथाने बालीको महत्त्व र खेती प्रविधिको बारेमा तालिम दिनु। गाउँ वा स्थानीय स्तरमा सहकारीहरू: सहकारीहरूको माध्यमबाट किसानका उपज वा बाली बिक्रीको राम्रो व्यवस्था गर्नु गराउनु पर्दछ।
३. अध्ययन अनुसन्धान र प्रविधि विकासमा जोड:
रैथाने जातको अनुसन्धान: स्थानीय परिस्थितिमा उपयुक्त उच्च उत्पादन दिने रैथाने जातको बाली विकासका लागि अध्ययन अनुसन्धान आवश्यक छ । अनुकूलन जलवायु : जलवायु परिवर्तनसँग अनुकूल हुने जातका बीउ बिजनहरूको पहिचान गरी सोही आधारमा प्रवर्द्धन गर्ने तत्परता ।
४. बजार व्यवस्थापन
उत्पादित उपज बिक्रीका लागि प्रोत्साहन: रैथाने बालीहरूलाई स्थानीय, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रवर्द्धन गर्न ब्रान्डिङ गरी बजारीकरणमा जोड दिनु पर्दछ ।
५. सांस्कृतिक र पोषणको महत्त्व
सांस्कृतिक प्रवर्द्धन: परम्परागत चाडपर्व र उत्सवहरूमा रैथाने बालीको उपयोगलाई प्रोत्साह गर्ने । जस्तै पर्वमा कोक र डियु जस्ता आयातित बस्तुको स्थानमा मोही, दही तथा सर्बत जस्ता पेय पदार्थको उपयोग गर्ने ।
खाद्य तथा पोषण शिक्षा: रैथाने बालीहरूको पोषण मूल्यबारे किसान तथा उपभोक्तालाई जागरूकता कार्यक्रम सञ्चालन गरी कार्यान्वयन गर्ने गराउने । कृषि तथा बीउ बैङ्क स्थापना: स्थानीयस्तरमा कृषि तथा बीउ बैङ्कहरू स्थापना गरी बालीको संरक्षण कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।
६. नवीन प्रोत्साहन
स्टार्टअप समर्थन: रैथाने बालीलाई आधार मानेर व्यवसाय गर्न चाहनेलाई प्रोत्साहन गर्ने कार्यको थालनी भएमा रैथाने बाली संरक्षण हुन सक्दछ । कृषि मूल्य शृङ्खला विकास: खेतीदेखि उत्पादन, प्रशोधन र बिक्रीसम्मको प्रक्रिया व्यवस्थित बनाउने।
७.जनचेतना अभियान :
शैक्षिक कार्यक्रम: विद्यालय र विश्वविद्यालयको पाठ्यक्रममा रैथाने बाली समावेश गर्ने र गराउन पहल गर्ने ।सञ्चार माध्यम: रेडियो, टेलिभिजन र अनलाइन माध्यमबाट रैथाने बालीबारे जानकारी प्रवाह गर्ने।
८. आयातित बस्तुको प्रतिस्थापन
स्थानीय बालीको प्रयोगमा आयातित खाद्यान्न प्रतिस्थापन गरी स्थानीय बाली प्रयोगलाई प्राथमिकता दिई रैथाने बाली संरक्षण गर्न सकिन्छ । यदि रैथाने बालीको बीउ बिजन संरक्षण गर्न नसक्ने हो भने कुनै पनि समयमा नेपाल भोकमरीको गम्भीर चपेटामा फस्ने कहालीलाग्दो दृश्य धेरै टाढा रहने छैन । यदि समृद्ध मुलुक बनाउने नै हो भने बोली ले मात्र होइन, व्यबहारत हुन जरुरी छ । नेपाल यही प्रकारको खोक्रो आडम्बरी ढाँचाले मात्र बन्दैन । देखावटी रास्ट्रबाद् भन्दा व्यावहारिक कार्यवाद महत्त्वपूर्ण छ ।
नेपालमा हाइब्रिड बिउ आयातको अवस्था :
नेपालमा वार्षिक रूपमा हाइब्रिड बीउको आयात उल्लेखनीय मात्रामा बढिरहेको को छ। सरकारी तथ्याङ्कहरूका आधारमा, आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा २ अर्ब १७ करोड ३८ लाख ६८ हजार रुपैयाँ बराबरको ४५,२८४.६१ मेट्रिक टन बीउ आयात भएको थियो। यसमा धान, मकै, गहुँ, तरकारी लगायतका बीउहरू समावेश छन्।
विशेष गरी धानको हाइब्रिड बीउको आयातमा वृद्धि देखिएको छ। आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा मात्र १ अर्ब ६१ करोड १८ लाख रुपैयाँ बराबरको धानको बीउ आयात भएको थियो।
यसरी, रैथाने (स्थानीय) बीउहरुलाई प्रतिस्थापन गर्दै नेपालमा वार्षिक रूपमा अर्बौं रुपैयाँ बराबरको हाइब्रिड जातका बीउहरूको आयात भइरहेको सरकारी तथ्याङ्कहरूले देखाउँछन्। यस तथ्याङ्कलाई हेर्दा नेपालको अर्थतन्त्रलाई ऋणात्मक बनाउँदै मात्र लगेको छैन, कि यही अवस्था रहिरहे अबको १० वर्ष भित्र नेपालमा अन्य मुलुकले हाईब्रीड बीउ निर्यातमा रोक लगाउने हो भने नेपालका अधिकांश खेतियोग्य जमिन बाझिने छन भने नेपालमा ठूलो भोकमरीको अवस्था सृजना हुन सक्ने अनुमान गलत नहुन सक्छ ।
रैथाने बाली संरक्षणका लागि सङ्घीय र स्थानीय तहका सरकारहरूको नीतिगत र व्यवहारिक पहलहरू स्पष्ट, समन्वयात्मक र दिगो हुनुपर्छ। जसले यी क्षेत्रहरूमा ध्यान पुर्याउनु पर्ने देखिन्छ ।
१. सङ्घीय सरकारले तय गर्नुपर्ने नीति
क. रैथाने बाली संरक्षण राष्ट्रिय रणनीति तयार गरी यसको दीर्घकालीन संरक्षणका लागि स्पष्ट नीतिहरू बनाउने।
बीउ प्रवर्द्धन बैङ्क स्थापना: स्थानीय बालीको बीउ संरक्षण र भण्डारण गर्न राष्ट्रियस्तरका बीउ बैङ्कहरू सञ्चालन गर्नेगरी
ख. अध्ययन अनुसन्धान र प्रवर्द्धन
अनुसन्धान संस्थाहरूको स्थापना: रैथाने बालीमा वैज्ञानिक अध्ययन र सुधारका लागि अनुसन्धान केन्द्र स्थापना गरी विज्ञ जनशक्ति परिचालन गर्ने । कृषक प्रोत्साहन कार्यक्रम: रैथाने बाली उत्पादन गर्ने किसानलाई अनुदान, बीउ वितरण, र प्रविधि हस्तान्तरण गर्ने।
ग.निषेध: हाइब्रिड बीउहरूको अनियन्त्रित आयातमा नियन्त्रण गर्ने
२. स्थानीय सरकारको भूमिका
क. स्थानीय कृषकहरूसँग सहकार्यको कार्यक्रम तयार गर्ने र
बीउ संरक्षण कार्यक्रमबाट समुदाय स्तरमा बीउ भण्डारण, आदानप्रदान, र संरक्षणका कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने।
स्थानीय कृषकको चेतना वृद्धि र सीप विकास तालिम जस्तै जैविक कृषि, रैथाने बीउ उत्पादन र व्यवस्थापन जस्ता तालिम दिने।
ख. वित्तीय सहायतामा साझेदार
आर्थिक प्रोत्साहन: रैथाने बाली लगाउने किसानलाई आर्थिक सहुलियत प्रदान गर्ने।
स्थानीय कृषि सहकारीहरूलाई सहयोग: सहकारीमार्फत स्थानीय बालीको बजारीकरण र वितरणको सुलभ सुविधा उपलब्ध गराउने
ग. प्रचार प्रसार, जनचेतना र अभिमुखीकरण
सामाजिक अभियान: रैथाने बालीको महत्त्वबारे समुदायस्तरमा जनचेतना अभियान सञ्चालन गर्ने।
प्याकेजिङ र बजारीकरण: स्थानीय उत्पादनलाई स्थानीय, राष्ट्रिय, र अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पुर्याउन आवश्यक मात्रामा पहल गर्ने।
३. समन्वयात्मक भूमिका खेल्ने
सङ्घीय र स्थानीय सरकारको सहकार्य: नीति निर्माणदेखि कार्यान्वयन तहसम्म दुवै तहको सहकार्यत्मक भूमिका निर्वाह गर्ने।
सार्वजनिक-निजी तथा साझेदारी (PPP): कार्यक्रम अन्तर्गत निजी क्षेत्रलाई पनि बीउ संरक्षण र बजारीकरणको जिम्मेवारीमा प्रत्यक्ष संलग्न गराउने।
रैथाने बाली संरक्षणका लागि यी उपायहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले जैविक विविधतालाई जोगाई राख्न मद्दत पुर्याउदछ साथै स्थानीय खाद्य सम्प्रभुता र आर्थिक स्थिरतामा पनि योगदान पुग्दछ। रैथाने बालीहरूको दिगो प्रवर्द्धनले खाद्य सुरक्षा, पोषण सुधार र जैविक विविधताको संरक्षणका साथै दिगो बिकासमा योगदान पुर्याउन सक्दछ।
यस अध्ययनको क्रममा प्रयोग भएका स्रोत तथा अध्ययन सामाग्रीहरु:
ResearchGate: स्थानीय / रैथाने बाली खेती प्रविधि तथा उत्पादन विविधीकरण
Nepa live : ६ महिनामा ७५ करोडको कोदो भित्रियो ।
PDF रैथाने बाली प्रवर्द्धन संरक्षण कार्यबिधी २०७५
AgriMinistry (PDF) रैथाने बाली प्रवर्द्धन ....
Agri Ministry : Security and Food Technilogy Division Ministry of Agriculture
नयाँ पत्रिका: लोपोन्मुख रैथाने बाली: बजार बढ्दै
ekantipur: उत्पादन घट्दै कर्णाली
LI-BIRD (PDF) उपभोग मार्फत संरक्षणको लागि सिफारिस भएका रैथाने जातहरू ।
(PDF) स्थानीय / रैथाने बाली खेती प्रविधि तथा उत्पादन विविध कारण : ResearchGate
Directorate of Agriculture Development : रैथाने बालीको संरक्षण, प्रवर्द्धन तथा खाद्य सुरक्षामा सामुदायिक बीउ ।
ghatnaranichar : एक वर्ष ६ महिनामा साढे ४३ करोडको कोदो भित्रियो ।
Gorkhapatra News: नेपालको रैथाने बाली ।
हिमाल खबर: किन जोगाउने रैथाने बाली- महेश्वर आचार्य
Gorkhapatra online : गरिबी घटाउने रैथाने बाली
eKantipur : रैथाने जातका अन्नबाली लोप हुँदै । अर्थ/ वाणिज्य
LI-BIRD (PDF): घर बगैँचामा पाइने रैथाने बालीहरू
Hamrakura.com: किसानको रोजाईमा उन्नतजातका बीउ, रैथाने बाली लोप online news.
Onlinekhabar: सङ्कटमा रैथाने बाली ।
(CIN Khabar): कर्णालीका रैथाने बाली जोगाउन नयाँ बालीको अनुसन्धान गर्दै नार्क
सीआइएन खबर : नेपालमा विदेशी बालीको हालीमुहाली, लोप हुँदै रैथाने बाली
CSB Nepal (PDF): नेपालमा विभिन्न महत्त्व भएका रैथाने बालीहरू ।
National statsoffice तथ्याङ्क शाखा
न्यूनतम मूल्य ग्यारेन्टी: राज्यले किसानको लागतभन्दा बढी मूल्य पाउने गरी सुनिश्चितता गर्नु पर्दछ ।
लेखक:
- चक्र बहादुर कार्की
gmail: [email protected]
लेखक नेपाली काङ्ग्रेस भोजपुरका जिल्ला सचिव हुनुहुन्छ भने उहाँ त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र केन्द्रीय विभागबाट समाजशास्त्र विषयमा विद्यावारिधि अनुसन्धानरत हुनुहुन्छ ।
(प्रकाशित लेख लेखकको आफ्नो निजी विचार हो।)