त्याग, समर्पण, धैर्यता, सह अस्तित्व, सहिष्णुता, पारिवारिक बलिदान, नारी सहनशीलता र सङ्घर्ष, कठिन परिस्थितिलाई पनि आत्मसम्मान, धार्मिक एकता र श्रद्धाका रूपमा श्री स्वस्थानी ब्रतकथा ।
श्री स्वस्थानी व्रत हिन्दु धर्मावलम्बीहरूले विशेषगरी पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म (एक महिना) मनाउने एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक व्रत हो। स्वस्थानीको अर्थ 'आफ्नै स्थानमा रहने देवी' हो। यो व्रतलाई विष्णु र पार्वतीको आराधना गर्नका लागि मनाइन्छ। यसमा 'स्वस्थानी व्रतकथाु' वाचन गरिन्छ, जसमा भगवान् शिव, देवी पार्वती, सत्यवती, हिमालय राजा, गणेश, र भगवान् विष्णुका कथाहरू समेटिएका छन् ।
श्रीस्वस्थानी व्रतको सुरुवात र पौराणिक तथ्यहरू:
स्वस्थानी व्रत उत्पत्तिको बारेमा स्पष्ट ऐतिहासिक प्रमाण छैन, तर यो व्रत हजारौँ वर्ष पुरानो मानिन्छ। पौराणिक कथाअनुसार, देवी पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिको रूपमा प्राप्त गर्न कठोर व्रत र तपस्या गरेकी थिइन् भन्ने तथ्यहरू विभिन्न पौराणिक ग्रन्थ तथा धार्मिक पुस्तकहरूमा उपलब्ध छ । सत्यवती नामकी महिलाले यो व्रत बसेर आफ्नो जीवनका कष्टहरू हटाएको र पुनर्जन्ममा देवी प्राप्त गरेको कथा छ।
महाभारत, स्कन्द पुराण, र अन्य ग्रन्थमा शिव(पार्वतीको महत्त्व र स्वस्थानी व्रतको महिमा वर्णन गरिएको छ।
ब्रतकथाको सार
श्रीस्वस्थानी व्रतकथा भगवान् शिव र पार्वतीको आराधनाका साथै जीवनका कठिन परिस्थितिहरूलाई सहन गर्ने धैर्यता र धर्मको मार्गमा अडिग रहन प्रेरित गर्दछ। कथामा नारीहरूको श्रद्धा, त्याग र बलिदानलाई महत्त्वपूर्ण स्थान दिइएको छ। सत्यवतीको सङ्घर्ष र भगवान् शिवको कृपा प्राप्त गर्नु कथाको मुख्य सन्देश हो।
सांस्कृतिक महत्त्व
धार्मिक एकता: श्रीस्वस्थानी व्रतले परिवार र समुदायलाई धार्मिक गतिविधिमा एकताबद्ध गराउँछ। जसले समाजमा हुने अबान्छित गतिविधिलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत पुर्याउदछ । परम्परागत अभ्यास: नेपाली समाजका परम्परागत जीवनशैली, भेषभूषा र संस्कारलाई जोगाउन सहयोग पुर्याउँछ। धार्मिक तथा आध्यात्मिक शिक्षा: जीवनमा सहनशीलता, धर्मको पालन र सत्यताको महत्त्वलाई जीवन्त राख्न मद्दत पुर्याउदछ।
नारी सशक्तीकरण: यस व्रतकथामा नारीर महिलाहरूको धैर्यता, सहनशीलता र शक्तिलाई प्रदर्शित गरेको पाइन्छ ।
परिवर्तित नेपाली समाजमा श्रीस्वस्थानी व्रतको महत्त्व र प्रभाव :
आधुनिक व्याख्या: मानिसहरूले यसलाई आफ्नो जीवनशैलीसँग समायोजन गरी आध्यात्मिक सन्तुलनको रूपमा हेर्न थालेका छन्। विश्व परिवेशमा आएको परिवर्तनसँगै आधुनिक समाजमा यो व्रत केही हदसम्म रूढिवादी अभ्याससँग जोडिएको भाष्य निर्माण हुँदै गएको छ, जसले आधुनिक पुस्तामा धार्मिक र आध्यात्मिकतामा कम आकर्षण हुँदै गएको पाइन्छ।
सुधार गर्नुपर्ने पक्षहरू:
अन्धताको परित्याग: अनावश्यक जटिलता, पुरातन सोच र परम्परागत बन्धनलाई परिमार्जन र समय सापेक्ष सुधार गर्दै लैजानु पर्छ।
समानता: पुरुषहरूले पनि यो व्रतमा सहभागी हुने वातावरण तयार भएमा व्रत सहज, सरल र सामाजिक समानताको भाव निर्माण हुन्छ ।
श्री स्वस्थानी व्रत, धार्मिक आस्था र सांस्कृतिक पहिचानको अद्भुत उदाहरण हो। यसलाई समयअनुसार परिमार्जन गर्दै यसको सांस्कृतिक महत्त्वलाई जीवन्त राख्न आवश्यक छ।
श्री स्वस्थानी ब्रतकथाका पात्रहरू, तिनीहरूको सह(सम्बन्ध र सह-अस्तित्वको वर्णन
श्री स्वस्थानी ब्रतकथामा विभिन्न पात्रहरूले आफ्ना भूमिकाबाट कथा प्रस्तुत गर्छन्। यी पात्रहरूले मानवीय गुणहरू, धर्म, र पारिवारिक सह-अस्तित्वलाई उजागर गर्छन्। उनीहरूको सम्बन्ध र सह-अस्तित्वले जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा प्रेरणा दिन्छ।
प्रमुख पात्रहरू र तिनीहरूको सह-अस्तित्व
देवी स्वस्थानी
भूमिका: कथा अनुसार, देवी स्वस्थानी परम शक्तिशाली देवी हुन्, जसले भक्तहरूको दुःख हटाउने र इच्छित फल दिने गर्छिन् जन बिश्वास रहिआएकोछ ।
सन्देश: स्वस्थानी व्रतको अभ्यासले आस्था, धैर्यता र समर्पणको भावलाई महत्त्वको साथ दर्शाउँछ।
देवी पार्वतीको भूमिका: पार्वतीले भगवान् शिवलाई पतिका रूपमा प्राप्त गर्न श्रीस्वस्थानी व्रत बस्छिन् र उनको तपस्या दृढता र समर्पणको कथामा समर्पित छ । यसको मूल सन्देश कठिन परिश्रम र धैर्यले इच्छित फल प्राप्त गर्न सकिन्छ। नारीहरूको शक्ति र निष्ठालाई महत्त्व दिने सन्देश पनि प्रवाह गरेको पाइन्छ।
भगवान् शिव: शिवलाई त्याग र योगको प्रतीक मानिन्छ। पार्वतीको समर्पण र व्रतले उनलाई पतिको रूपमा स्वीकार गर्न प्रेरित गर्छ। शिव र पार्वतीबीचको सन्देश: सह(अस्तित्वमा त्याग र सहनशीलता जस्ता पक्षहरूलाई झल्काउँदछ ।
सत्यवतीको भूमिका: सत्यवती एक सामान्य महिला हुन्, जसले स्वस्थानी व्रत बसेर आफ्नो कठिनाइलाई जित्छिन् र पुनर्जन्ममा देवीको रूप प्राप्त गर्छिन् भन्ने भाव प्रस्तुत भएको पाइन्छ ।
यसको मुख्य सन्देश: साधारण मानिसले पनि धर्म र आस्थाबाट असाधारण उपलब्धि प्राप्त गर्न सक्छ भन्ने आशय प्रस्तुत भएको पाइन्छ ।
हिमालय राजा र रानीको भूमिका: यी पात्रहरू पार्वतीका पिता र आमा हुन्। हिमालयले छोरी पार्वतीको तपस्यालाई समर्थन गरे भने रानीको सहनशीलताले पारिवारिक बलिदानलाई स्पष्ट रूपमा उजागर भएको छ । जसले दिने सन्देश: पारिवारिक सह(अस्तित्व र समर्थनले जीवनका कठिनाइहरूलाई सहज बनाउन सक्दछ भन्ने तर्फ उद्धृत भएको पाइन्छ ।
भगवान् विष्णुको भूमिका: विष्णुलाई सृष्टिका पालनकर्ता मानिन्छ। कथामा उनी सत्यवती र अन्य पात्रहरूलाई आशीर्वाद दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। जसको सन्देश: सह(अस्तित्वका लागि संरक्षण र सहयोग अनिवार्य छ भन्दा अतियुत्ती नहोला ।
गणेशको भूमिका: गणेश कथा सन्दर्भमा शुभारम्भ र बाधा निवारणको प्रतीकका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, जसको सन्देश: धर्म पालन र पूजा आराधनामा शुभ सुरुवातको आवश्यकता पर्दछ।
चन्द्रमाको भूमिका: कथामा चन्द्रमालाई श्राप दिने प्रसङ्ग छ। शिवको क्रोध र श्रापलाई शान्त पार्न चन्द्रमाले स्वस्थानीको आराधना गर्छन्। यसको सन्देश: जीवनमा भएका गल्तीहरू प्रायश्चितबाट सुधार्न सकिन्छ।
सह-अस्तित्वको सन्देशका सन्दर्भमा धैर्यता र समर्पणको महत्त्व:
पार्वती र सत्यवतीका कथा धैर्यता, समर्पण र परिश्रमले जीवनका लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिने पाठ दिन्छ। पारिवारिक एकता: कथाका पात्रहरूको सह(अस्तित्वले परिवारभित्रको समझदारी, माया, प्रेम र बलिदानको महत्त्वलाई दर्शाउँछ।
सामाजिक सहयोग: श्रीस्वस्थानी कथाका पात्रहरूको परस्पर सहयोगले समाजमा सहिष्णुता र मेलमिलापको भावना फैलाउँछ। जसले समाजमा एक अर्काबीच प्रकार्यत्मक भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने सन्देश प्रवाह गर्दछ ।
आध्यात्मिक मार्गदर्शन तथा मार्गचित्र:
देवी/देवता र साधारण पात्रहरूको सह-अस्तित्वले धर्म र अध्यात्मले जीवनलाई शान्त र उद्देश्यपूर्ण बनाउन सहयोगी भूमिका खेल्दछ।
नेपाली समाजमा यस कथाले दिने मूल सन्देश
आधुनिक समाजका लागि प्रेरणा: कठिन परिश्रम, दृढता, र पारिवारिक सहमतिको महत्त्व आजको समाजमा अझ बढी आवश्यक छ।
समानता र समावेशिता: स्वस्थानी व्रत र कथाले नारी सशक्तीकरण, सामाजिक न्याय र सबैका लागि धर्मको पहुँचलाई प्रोत्साहन दिन्छ।
धार्मिक एकता: यो कथा सबै वर्ग र समुदायलाई धर्ममा आधारित सह-अस्तित्व र सहयोगको मार्गमा जोड्न मद्दत गर्छ।
यसरी श्री स्वस्थानी ब्रतकथाका पात्रहरूको सह-अस्तित्वले समाजलाई आस्था, सहिष्णुता, पारिवारिक बलिदान, र सहकार्यको महत्त्व सिकाउँछ।
स्वस्थानी व्रतको महत्त्व:
धार्मिक महत्त्व: यो व्रतले शिव र पार्वतीको कृपा प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। विशेषगरी, महिलाहरू यो व्रत आफ्ना परिवारको सुख, शान्ति, र समृद्धिका लागि गर्छन्। अविवाहित महिलाहरूले सुयोग्य वर प्राप्त हुने विश्वासले यो व्रत बस्ने गर्दछन्।
स्वस्थानी कथाको श्रवण: ३१ दिनसम्म दैनिक रूपमा सुनाइने स्वस्थानी कथा शिव, पार्वती, सत्यनारायण, गङ्गा, हिमालय र अन्य देवताहरूका रोचक कथाहरूसँग सम्बन्धित छ। यसमा धर्म, कर्म, सत्य र कर्तव्यको पाठ वाचन गरिन्छ ।
आध्यात्मिक प्रभाव: स्वस्थानी व्रत बस्दा मन, शरीर र आत्मा पवित्र हुन्छ भन्ने मान्यता छ। यसले भक्तजनहरूलाई ध्यान, संयम र अनुशासनमा राख्छ।
सामाजिक महत्त्व: यो व्रतले परिवारका सदस्यहरू र छिमेकीबीच धार्मिक गतिविधिमा सहकार्य गराउने अवसर प्रदान गर्छ।
स्वस्थानी व्रतको विधि:
बिहानै स्नान गरेर स्वच्छ वस्त्र लगाई शिवलिङ्ग वा स्वस्थानी माताको मूर्ति स्थापना गरी पूजा गर्ने। विधिपूर्वक धूप, दीप अक्षता (क्षत नभएको चामाल) फूल र प्रसाद चढाउने। प्रत्येक दिन चोखोनितो भई स्वस्थानी कथा वाचन वा श्रवण गर्ने। व्रतमा फलाहारमा मात्र खाएर बस्ने परम्परा।
यो पर्वले धार्मिक आस्था, परम्परा र आध्यात्मिक अनुशासनलाई मजबुत बनाउने कार्य गर्छ। स्वस्थानी व्रतको पूर्णता पश्चात् पवित्र नदीनालामा स्नान गरी व्रत समापन गरिन्छ।
लेखक:
- चक्र बहादुर कार्की
gmail: [email protected]
लेखक नेपाली काङ्ग्रेस भोजपुरका जिल्ला सचिव हुनुहुन्छ भने उहाँ त्रिभुवन विश्वविद्यालय समाजशास्त्र केन्द्रीय विभागबाट समाजशास्त्र विषयमा विद्यावारिधि अनुसन्धानरत हुनुहुन्छ ।
(प्रकाशित लेख लेखकको आफ्नो निजी विचार हो।)