विचार: ‘यान्त्रिक, जैविक र स्वदेशवाद’ को दलदलमा नेपाल

''नेपाल राजनीतिक बहसमा बढी नै अल्झीरहेको छ । यहाँका राजनीतिक दलहरूमा आफ्नै अर्गानिक बिचार, सिद्धान्त तथा मुलुक सम्पन्न बनाउने दृष्टिकोणको अभाव छ ! यान्त्रिक, जैविक वा स्वदेशवाद बहसको चपेटामा नेपाल"

विषय प्रवेश:

यान्त्रिक, जैविक वा स्वदेशवाद को चपेटामा नेपाल:

यान्त्रिक, जैविक वा स्वदेशवाद को चपेटामा नेपाल: जसको कारणले नेपालमा सुशासन र समृद्धि हासिल हुन सकिरहेको छैन।

नेपालमा सुशासन र समृद्धि हासिल गर्न अवरोध बनिरहेका मुख्य तीन पक्षहरू छन्: यान्त्रिक वा प्राविधिक कठिनाइहरू, जैविक वा प्राकृतिक समस्याहरू, र स्वदेशी वा राष्ट्रियतासँग सम्बन्धित मुद्दाहरू। यी तीनै पक्षले नेपालमा दीर्घकालीन प्रभाव पारिरहेका छन्।

नेपालको राजनीतिक बहसमा अहिले विभिन्न वादहरूको रस्साकस्सी चलिरहेको छ, जसले गर्दा देशको राजनीतिक दिशा र स्थिरता प्रभावित भइरहेको छ। यहाँ मुख्य रूपमा तीन प्रमुख विचारधाराहरूको प्रभाव देखिन्छ – यान्त्रिक, जैविक र स्वदेशवाद । नेपालमा हाल चलनचल्ती रहेका जतिपनि राजनीतिक दलहरू छन तिनले भन्नेगरेको र मानेको आदर्शहरू यीनै तीन वादहरूको भूमिका, सङ्घर्ष, र प्रभावलाई बुझ्न बढाईंचढाईं  वा आफ्नो अनुकूलतामा व्याख्या विश्लेषण गर्दै आएका छन् । समयको चक्रसँगै यी वाद कै आधारमा नयाँ नयाँ आदर्शहरू जन्मने गरेका छन  । विश्व राजनीतिक वृत्तमा यिनको महत्त्वपूर्ण भूमिका छन । यी तीन वादहरू बारे संक्षिप्तमा प्रष्ट्याउने जमर्को गरेको छु ।

१. यान्त्रिक वाद Mechanistic

यान्त्रिक वादले प्रायः बाह्य शक्तिको समर्थनमा (foreign influence or intervention) देशको शासन प्रणालीलाई प्रभावित गर्ने विचारलाई जनाउँछ। नेपालमा प्रायः पश्चिमी शक्ति वा छिमेकी मुलुकहरूको प्रभावलाई आत्मसात् गर्दै राज्य सञ्चालन गर्ने शैलीलाई यान्त्रिक वादको रूपमा बुझिन्छ। धेरैले यो वादलाई प्रगति र विकासका लागि आवश्यक मान्छन्, किनकि यसले नेपाललाई आधुनिक युगमा प्रतिस्पर्धी बनाउन मद्दत पुराउँछ। तर, आलोचकहरूले यसलाई राष्ट्रिय स्वाधीनताको विपरीत र नेपालको सांस्कृतिक पहिचानमाथि खतरा उत्पन्न गर्ने एक शक्ति मान्छन्।

२. जैविक वाद Organic

जैविक वादले नेपालको मौलिक संस्कृति, परम्परा, र समाजको मूल चरित्रलाई (internal or local forces) सम्मान गर्दै विकास गर्ने सोचलाई जनाउँछ। यो वादले नेपालभित्रको जातीय विविधता, भाषा, धर्म, र सांस्कृतिक मूल्यमान्यतालाई प्राथमिकता दिन्छ र आधुनिकताको नाममा विदेशी अवधारणाहरूको अन्धानुकरण नगर्न सुझाव दिन्छ। जैविक वादका समर्थकहरूले नेपालको विशेषता र मौलिकतामा आधारित विकासलाई नै दिगो विकासको आधार मान्छन्। यद्यपि, कतिपयले यो वादलाई सुधार र आधुनिकताको विरुद्धमा रहेको र नेपाललाई वैश्विक स्तरमा कमजोर बनाउने सोचका रूपमा तर्क गर्ने गरिएको।

३. स्वदेशवाद Nationalism

स्वदेशवाद भनेको राष्ट्रको हितलाई प्रमुखता दिने र देशको स्वाधीनता, सुरक्षा, (patriotism and sovereignty) र हितका लागि सबै प्रकारका विदेशी हस्तक्षेपलाई रोक्ने विचार हो। स्वदेशवादमा देशभक्ति भावना प्रबल हुन्छ, जसले गर्दा नेपाललाई कुनै पनि प्रकारको बाह्य प्रभावमा नपर्ने गराउने प्रयास गरिन्छ। तर, स्वदेशवादका समर्थकहरूलाई कतिपयले अतिवादी तथा संकीर्णवादी ठान्छन् र यसले विदेशसँगको सम्बन्धलाई कमजोर पार्न सक्ने तर्कहरू पनि छन्।

राजनीतिक दलहरू बीच रस्साकस्सी र प्रभाव

केही समृद्ध देशहरूको उदाहरण लिँदा, जसले राजनीतिक स्थायित्व, स्पष्ट नीतिहरू र स्वतन्त्र निर्णय क्षमताका आधारमा समृद्धि हासिल गरेका छन्, यी तत्त्वहरूको भूमिकाले सुशासन र सम्पन्नता हासिल गरेका देशहरूको उदाहरणले अझ प्रस्ट बुझ्न सकिन्छ।

हाल नेपालमा यी तीन वादको प्रभावले राजनीतिक अस्थिरता निम्त्याइरहेको देखिन्छ। यान्त्रिक वादका समर्थकहरूले देशलाई वैदेशिक सहयोग, प्रविधि र अनुदानमार्फत अघि बढाउन खोज्छन्, जसको विरोध जैविक वाद र स्वदेशवादका समर्थकहरूले गरिरहेका छन्। जैविक वादका समर्थकहरू आफूलाई राष्ट्रको मौलिकता र राष्ट्रिय पहिचानको रक्षक मान्छन्। त्यसैगरी, स्वदेशवादमा राष्ट्रवादी सोच र राजनीतिक स्थिरताका लागि राष्ट्रिय पहिचानमा जोड दिइएको छ, तर यो वादले नेपालका छिमेकी राष्ट्रहरू र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा तनाव उत्पन्न गराउन सक्छ।

नेपालको राजनीतिक बहसमा यी तीन वादहरूको बीचमा शक्ति सन्तुलन खोज्नु, ठोस नीति निर्माण गर्नु र राष्ट्रिय हितका लागि साझा सहमति बनाउनु एक ठूलो चूनौती भएको छ।

नेपालको राजनीतिक बहसमा यान्त्रिक (यानी विदेशी प्रभाव वा हस्तक्षेप), जैविक (स्थानीय वा आन्तरिक शक्तिहरूको दबाब) र स्वदेशवाद (राष्ट्रप्रेम र स्वाधीनता) को रस्साकस्सीले गर्दा सुशासन र समृद्धि हासिल गर्न चुनौती बनेको छ। यो समस्या केवल नेपालको मात्र नभई धेरै विकासशील र सङ्क्रमणकालीन अवस्थामा रहेका राष्ट्रहरूमा देखिन्छ। केही समृद्ध देशहरूको उदाहरण लिँदा, जसले राजनीतिक स्थायित्व, स्पष्ट नीतिहरू र स्वतन्त्र निर्णय क्षमताका आधारमा समृद्धि हासिल गरेका छन्, यी तत्त्वहरूको भूमिकाले सुशासन र सम्पन्नता हासिल गरेका देशहरूको उदाहरणले अझ प्रस्ट बुझ्न सकिन्छ।

१. स्विट्जरल्याण्ड

स्विट्जरल्याण्डको राजनीतिक व्यवस्था र सुशासन विश्वमै उदाहरणीय मानिन्छ। यस देशले आफ्नो नीति, कूटनीति र अर्थतन्त्रलाई निकै स्वतन्त्र र निष्पक्ष राखेको छ। यहाँको जनमतमा आधारित निर्णय प्रणाली (Referendum System) ले गर्दा जनताको चाहना अनुसार नीतिगत निर्णयहरू गरिन्छन्। विदेशबाट हस्तक्षेपलाई कम गर्दै आफ्नो आन्तरिक संरचनालाई सुदृढ बनाएर स्विट्जरल्याण्डले दीर्घकालीन रूपमा शान्ति र समृद्धि हासिल गरेको छ।

२. जापान

दोस्रो विश्वयुद्धपछि जापानले विदेशी सहयोग लिँदै आत्मनिर्भरता र विकासलाई जोड दिँदै आफ्नो समाजलाई एकीकृत बनायो। यहाँको राजनीतिक स्थायित्व, आन्तरिक नीति निर्माण र स्वदेशी उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन दिइएको छ। यान्त्रिक प्रभावलाई सीमित गर्दै, जापानले आन्तरिक क्षमतामा आधारित समृद्धिको मोडल अपनाएको छ। परिणामस्वरूप, जापान विश्वकै अत्यन्तै विकसित र प्रविधिमा अगाडि रहेको देश बन्न सफल भएको छ।

३. दक्षिण कोरिया

दक्षिण कोरियाले पनि आफ्नो स्वदेशी उद्योग, प्रविधि र शिक्षा प्रणालीलाई प्राथमिकता दिंदै देशको विकासलाई तीव्र पार्‍यो। १९६० को दशकमा आन्तरिक सुधार र परिपक्व नीति निर्माण गर्दै दक्षिण कोरियाले आफ्नो आर्थिक वृद्धि गरेको हो। यहाँ यान्त्रिक प्रभावलाई नियन्त्रणमा राखेर जैविक शक्ति र स्वदेशी क्षमतालाई बलियो बनाएर अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाइएको छ।

नेपालमा लागू गर्न सक्ने शिक्षा:

स्वदेशी स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग: नेपालले पनि जैविक र स्वदेशी क्षमताहरूलाई प्रोत्साहन गर्दै बाह्य प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्नुपर्छ। स्थायित्व र दीर्घकालीन नीतिहरूको निर्माण: स्थायित्वको कमीले गर्दा नेपालमा विकासशील परियोजनाहरूमा अवरोध आइरहन्छ। स्थायीत्वलाई प्राथमिकता दिएर स्पष्ट र लामो समयका लागि असर पार्ने नीति निर्माण गर्नुपर्छ।

आन्तरिक र सामुदायिक शक्तिको विकास: बाह्य सहायता वा हस्तक्षेपमा मात्र निर्भर नबसी आफ्नै स्रोत साधनलाई परिचालन गरी स्थानीय अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन सकिन्छ।

निष्कर्ष:

विदेशी प्रभाव वा जैविक शक्तिहरूको बीचमा सन्तुलन राख्दै, नेपालले स्वदेशवादलाई आत्मसात् गर्दै स्थानीय विकास, सुशासन र समृद्धि हासिल गर्न सक्छ। नेपालमा सुशासनको लागि राजनीतिक इच्छाशक्ति र स्थिर नीतिको आवश्यकता छ, जसले आर्थिक र सामाजिक स्तरमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।

लेखक:

     - ठाकुर पोखरेल

 (राजनीतिक अभियन्ता)

(प्रकाशित लेख लेखकको आफ्नो निजी विचार हो।)